Povu Nia Terus Sura La Nahas

Sr. Agapito Gomes, Vice-Coordenador Refujiadus “Obrigado Barrack”, Dili

EMA barak dehan katak entre campos deslocados tomak iha Dili laran, so iha fatin hát (4) deit mak durante krize nee nakdoko hela deit, hanesan Jardim-Colmera, Obrigado Barrack-Matadouro, Hospital-Bidau, no Aeroporto-Comoro. Jornalistas balun mos dalaruma ladún brani halo kobertura iha fatin hirak hanesan nee.

Maibe, iha realidade, la’os hanesan ita imajina. Fatin refujiadu hanesan “Obrigado Barrack” hadutu momós kedas ambiente ida ke laiha distúrbius no barulyus.
Iha tempu nebá, oras marka tuku sanulu raikmaus, loron Sábado 14 Abril 2007. Anin nahirik no namata ha’ekoan. Loromatan mos sabara-kmán iha area Matadouro. Ema lubuk-oan ida túr-hale’u fatin dezlokadu “Obrigado Barrack”. Balun la’o ba-mai ho respeitozu teb-tebes.

Refujiadus ida-idak móvel nafatin hodi hala’o sira knár hanesan bai-bain. Ambienti iha kampu refujiadu laran nee hakmatek no kalma teb-tebes.
***

“Ksolok Uitoan Deit…..!”
Haré ba situasaun seguru hanesan nee, jornalista Zeq-Felix husi Revista Semanal Time Timor hakbesik-án ba sira, hodi kumprimenta no dada-lia uitoan ho sira nia responsável iha nebá. Jornalista konsege hasoru-malu duni ho Sr. Agapito Gomes nudar Vice-Coordenador iha fatin-refujiadu “Obrigado Barrack”, Matadouro.

Ho respeitu, Sr. Agapito konvida jornalista Time Timor tama iha nia hela-fatin. Fatin nee iha lona-okos nee klót no simples teb-tebes. Iha deit sofá bra’as oan ida no kadeira masa rua. Iha sor-sorin, ita haré deit kaneka masa balun no roupa kmedak-oan lubuk ida toir hela iha sala entrevista nee. Iha parte seluk, iha mos bandeira Fretilin ida tara nahas iha nebá. Parese Sr. Gomes mos sei halo hela reflesaun ruma kona ba eleisaun prezidensial nee wainhira jornalista ba vizita ninia baraka.

Tebes duni. Iha lona-okos nee, ksolok uitoan deit. Susar no terus mak barak no todan iha refujiadus sira nia moris. So ema nebe laiha fuan no laran deit mak la triste wainhira haré sira nia susar. Tebes duni. Povu nia terus sura la nahas.

Atu hatán netik deit perguntas husi jornalista, Sr. Gomes sente triste atu koalia. Hahú husi konversa badak ida kona ba bandeirola partidu históriku iha lona-okos nee, jornalista la dúvida katak Sr. Gomes mos parese militante ida nebe sei metin nafatin ho partidu históriku nee.

Tan nee mak jornalista komesa husu ninia ideia kona ba partidu históriku nee. Ema balun dehan katak tan deit Fretilin ukun lalós mak povu oras nee terus bebeik deit iha lona-okos nee. Kestaun tansá mak ita-boot hakarak tuir nafatin Fretilin, Sr. Gomes deklara katak nia maun ho ninia família barak teb-tebes mak mate iha ailaran tan deit ba defende Fretilin.

“Keta Halo Ami Terus…..!”
“Hau hanoin, se durante nee ema balu dehan Fretilin mak hamosu krize no fahe-kilat, nee ema ida-rua deit nia hahalok, la’os Fretilin hanesan partidu no organizasaun tomak nebe nia hún no abut metin duni iha Timor-Leste”, Sr. Gomes haktuir hodi afirma katak ema hot-hotu laiha ida ke perfeitu. Se A ou B ka C mak halo sala, nee ema ida-idak nia kulpa, labele tau todan ba Fretilin tomak nebe ema rihun-ba-rihun sei fiar no respeitu.

Maski nunee, Sr. Gomes nebe ho naran-kodik “Kakehe” nee konvida mos ita tomak atu hanoin katak ema nebe lagosta Fretilin sempre inventa buat kikoan hodi sai konfuzaun boot iha povu nia lét. “Hau hakarak dehan katak ami povu ki’ik nee laiha kbít atu buka kadeira. Konfuzaun mosu tanba ulun-boot partidu seluk nebe lahetan kadeira, sempre buka meius atu foka-sai kulpa ema ida-rua nian iha Fretilin nia laran hodi hateten katak Fretilin tomak nee ladiak”, nia esplika hodi husu ba ukun-na’in sira atu keta halo povu terus tan deit ba sira nia kadeira (pozisaun).

Tuir lolós, nia haktuir, ita hotu tenki refleta katak ita laiha serteza se partidu seluk mak ukun, nia sei ukun diak liu ou át liután mos, ita lahatene. Keta sira túr tiha ba kadeira hodi haluhan tiha povu nia susar no terus karik. Sr. Gomes mos realsa katak Fretilin sei aprende husi ninia esperiênsia rasik iha tinan hirak liubá, hodi nunee bele halo diak liután buat nebe mak seidauk lós no la kona ba ema tomak nia laran.


Husi Povu Ba Povu Tomak…..!
Relasiona ho ema balun nebe dehan katak Fretilin durante ukun tinan lima nia laran seidauk bele resolve problema tomak nasaun nee ninian, Sr. Gomes ‘Kakehe’ halo komparasaun katak altura Sr. Marí Alkatiri tún husi kargu Primeiru Ministro, ema barak hanoin katak Sr. Ramos-Horta nebe asumi kargu foun nee bele hakotu lalais krize nee. Maibe, tuir Sr. Gomes, realidade hatudu momós katak Sr. Horta nebe konyesidu internasional no premiadu Nobel da Paz mos laiha kbít atu rezolve krize nee.

Wainhira kestiona kona ba jovens no intelektuais barak mak agora nee fó-suporta maka’as ba Sr. Ramos-Horta atu bele sai Presidente da República duke Sr. Lú-Olo, aman ho oan na’in nén (6) nee fó-razaun nebé kapáz teb-tebes.

“Hau hanoin, iha Timor-Leste nia kontekstu agora nee, liafuan ‘kapasidade ou matenek’ nee signifika katak ema nebé iha kbít duni atu haku’ak povu no iha duni ‘matenek’ atu rezolve krize hodi hasai lalais povu hosi terus naruk nee”, Sr. Gomes ‘Kakehe’ realsa ho optimístika katak se Sr. Lú-Olo sai duni Presidente karik ema-matenek barak husi Fretilin sei reforsa nia hodi hametin nafatin nia pozisaun iha kargu supremu nee.

Tuir nia vizaun, Sr. Lú-Olo nee mos iha kapasidade atu bele sai Presidente da República hodi ukun nasaun nee, tanba nia iha ona esperiênsia sai hanesan Presidente Parlamento Nacional nomós hala’o bebeik viajen internasional no halo ona diskursus barak iha nasoens estranjeirus.

“Hau haré importanti liu mak Sr. Lú-Olo nee ema terus-na’in ida nebe durante tinan 24 iha ailaran nee hadomi duni povu Timor-Leste hodi lahusik ita terus bebeik iha kolonializmu nia okos”, nia afirma hodi hatutan tan katak sentimentu-terus iha ailaran bele mos haburas Sr. Lú-Olo nia neon atu tau-matan diak liután ba povu Timor-Leste tomak duke hirak nebe durante tempu naruk nia laran hela deit iha estranjeiru no la senti direitamenti povu nia terus no susar.

Senhor ho nia káben matebian Ana Paula de Araújo nee fó-razaun katak ho esperiênsia hanesan nee mak Sr. Lú-Olo foti prinsípiu kampanya nian liu husi liafuan-kmanek ida ho ninia sentidu nebe kle’an teb-tebes: “Presidente Husi Povo Ba Povo Tomak”.

Tenki Respeita Igreja
Kona fali ba isu dehan katak Fretilin adopta ideolojia sosializmu-komunizmu nebe halo povu no sarani Igreja Katólika mos lagosta, Sr. Gomes husu ho laran-tomak katak se Fretilin manán karik tenki respeitu nafatin povu nia fiar ba Nai Maromak. “Hau ema fiar-na’in ida nebe tau hau nia moris tomak ba Nai Maromak. Hau ema sarani diak nebe kumpri nafatin doutrina Igreja nian. Hau sei la kontra Igreja nebe sagradu”, Sr. Gomes realsa hodi afirma katak se Amu sira koalia liafuan-kro’at ruma ba governu karik, nee hanesan parte ida husi misaun Igreja nian atu halo di’ak ba povu tomak.

Nia mos hatutan katak, se kleru ruma nebe la’o ladún diak karik, nee hanesan vida privada ema maksalak nian; Maibe wainhira sira hala’o Nai Maromak Nia Serbisu, sira mos hanesan ema santu no sagradu nebe ita tenki respeitu. Nee duni, tuir nia vizaun, klerus sira nee la’o ho realidade rua: “Ema ho Maromak sai ida deit iha sira nia-án”.

“Nunee mos Fretilin. Ema ida-rua maski halo sala, nee hanesan frakeza ema ida-idak nian. Maibe nudar organizasaun históriku nebe abut-metin duni iha rai ida nee, nia sagradu nafatin tanba hafalun ho rán no ruin povu Maubere tomak”, afirma hodi harohan mos katak ema hirak nebe halo Fretilin naran fo’er, rai ida nee duni nia lulik mak sei ta’es sira.

“Nee duni, hau hanoin, se Fretilin manán karik, tenki respeitu nafatin ita nia Igreja Katólika, tanba ida nee mak sai hanesan ita nia identidade relijiozu nebe bele haraik grasa mai ita hodi la’o tuir nafatin dalan lós no diak ba ema tomak. Tuir nian vizaun, ita konsege duni-sai okupasaun Indonézia husi rai-ida nee tanba forsa espiritual mak domina maka’as liu iha funu-na’in sira nia-án. Nee duni, nia hatutan, ita tenki hadi’a Fretilin hodi halakon tiha ideolojia sosializmu-komunizmu iha partidu históriku nee nia laran; Se lae, ita sei lahetan konfiansa husi povu wainhira partidus seluk foka-sai bebeik ba povu katak Fretilin sei uza nafatin doutrina ‘esquerda’ (kiri) nee. “Hau hanoin, Fretilin sei tuba-metin no sai sagradu nafatin hodi ema tomak fiar no respeita kuandu nia metin nafatin ba Igreja Katólika”, nia salenta.

Haré ba Realidade.....!
Hakle’an hikas fali asuntu kampanya no mensajen saida deit mak atu tatoli ba Eleição Presidencial nomós iha Eleição Partido nian fulan hirak tuir mai nee, Sr. Gomes nebe nudar mos ema ‘mate-restu’ ida husi trajédia Crarás 1983 nee husu ba ita tomak atu iha tempu votasaun sigunda volta nee karik tenki hili tuir ita ida-idak nia konsiênsia hodi haré ba realidade nebé iha.

“Ita tenki haré didiak ba realidade. Se Fretilin la hadomi nia povu karik, povu dalaruma terus át liu-fali krize ida nee”, Sr. Gomes realsa hodi hatutan mos katak ulun-boot balun nebe lagosta partidu históriku nee mak hakarak kria krize nee hodi ikus-mai hamosu ideia katak Fretilin mak estraga buat hot-hotu.

Tuir nia opiniaun, tanba ita desidi atu hili ou vota tuir ita nia laran-rasik, ita mos aban-bairua iha responsabilidadi-moral hodi hametin no suporta nafatin kandidatu nebe ita hili ona atu sai Prezidenti Repúblika. “Ita tenki fihir didiak kandidatu ou partidu nebe ita hili, tanba polítika nee hanesan samea nebe dolar kle’uk ba-mai atu buka fatin-diak ba sira-án maski sira hatene hela oinsa bele rezolve povu nia terus no susar”, Sr. Gomes afirma hodi esplika mos katak se partidu seluk mak ukun rai ida nee mos sempre iha frakeza, no dalaruma keta pior át liu fali Fretilin karik mos, ita lahatene.

“Hau fiar katak Timor-Leste nee rai lulik no santu. Ita bele samea tún-sa’e, maibe rai-lulik ida nee duni mak sei tetu no ta’es ita ida-idak nia hahalok. Povu barak teb-tebes mak durante tinan 24 lakon vida, terus no mate namkari iha ailaran fuik. Hau mos fiar katak rai Timor-Leste nee iha na’in nebe sei ta’es ita tomak. Matebian ou saudozus sira nia klamar mos sei tetu ukun-na’in sira nebe oras nee sei halo povu terus bebeik hanesan nee”, nia lamenta ho harohan tomak atu rai ida nee bele mos tau-matan ba nia povu doben hirak nebe oras nee sei terus nafatin iha tempu ukun-án nee.

Hanesan liafuan ikus nian, Sr. Gomes husu liliu ba Prezidenti Repúblika nebe atu ukun iha tinan lima mai oin nee, tenki tau-matan diak liután ba povu tomak, labele husik povu terus bebeik hanesan nee. Se lae, tuir nia hanoin, povu nia matawén no terus sei hanehan sira hodi lahetan ksolok iha sira nia ukun.

“Povu agora nee terus tanba ukun-na’in sira nia hahalok, nee duni sé deit mak atu ukun mos tenki tau-matan no liberta duni povu ida nee husi terus”, realsa Sr. Gomes. Nia mos afirma katak kandidatu nebé deit mak sai Presidente da República tenki realiza buat nebe deit mak sira promete ba povu durante tempu kampanya nia laran, atu labele mosu lia-rahun katak ‘ulun-boot sira nee bos-bosok hela deit ita hodi hetan kadeira. Kuandu sira túr-metin ona iha kargu nee, sira haluhan ona ita’.■ (Zeq/Felix).