Sé Mak Bele Rezolve Krize Nee?

Wainhira ita haré títulu hanesan iha leten nee hodi responde katak Sr. Lú-Olo mak bele rezolve krize nee, ema balun bele ho síniku hodi soe-piadas hanesan nee: “koalia hanesan nee kala mar-maran los. Hamidar ibun deit”. Se ita tau fali ema seluk nia naran mos, parte seluk sei dehan tan katak: “Nee la halo...! Lalika mafia fali ami...., tanba ami hatene ona imi nia samea nee to’o iha nebe...!”

Ho divizaun ideia hanesan nee, ita bele nota katak povu nia konseitu ba ukun-na’in sira nee lahanesan. Ita mos bele kompriende ema ida-idak nia hanoin. Maibe ita tenki hasoman hamutuk ideias rua nee hodi haré ba realidade agora nian.

Lós duni. Pergunta boot durante tinan tomak nia laran mak nee: “Ita nia ukun-na’in ida nebe los mak bele hakotu lalais krize nee?”. Lamentasaun povu nian iha tempu naruk nia laran indika ba meius nebe governu ho estadu tenki foti hanesan medidas determinantes atu hasai povu husi terus no susar nia laran.

Jornais balun dehan hanesan nee. Iha Timor-Leste nee ita infrenta krize rua. Krize povu tomak nian no krize lideransa nasaun ida nee. Konseitu nee bele lós wainhira ita haré ba realidade katak povu nia sofrimentu no terus durante nee tan deit ba líderes sira mak laiha kapasidade hodi rezolve hamutuk.

Nee duni, liafuan krize lideransa ita bele hakfahek ba pontus rua. Ida, krize lideransa katak Timor-Leste nee mukit teb-tebes líderes (ukun-na’in). Iha parte ida, mukit tanba ita nia matenek akadémikus sira uitoan liu. Iha parte seluk, maski sira iha matenek akadémiku nível doutoramentu no mestradu mos labele halo buat barak tanba sira laiha influensa iha povu nia lét.

Rua, krize povu ida nee nian deriva husi líderes sira nebe tan deit ba sira nia ambisaun, hakfahek povu liu husi sira nia koalia iha media. Hanesan ezemplu, iha tempu sei buka hela oinsa atu rezolve problema F-FDTL nebe nakfera iha tinan kotuk, Sr. Xanana koalia iha televizaun katak hosi Manatuto to’o Oecusse nee mesak milísia deit (atu dehan katak distritu tolu deit mak halo funu). Liafuan kro’at hanesan nee mak hamosu kedas konflitus étnikus Lorosae-Loromonu iha tempu nebá.

Haré ba krize nee pior teb-tebes iha tempu nebá, Sr. Xanana komesa hato’o ninia mensajen ba povu hodi hatún lideres Fretilin sira. Iha tempu nebá Sr. Xanana husu uluk Rogério Lobato ho Roque Rodriguês atu husik sira nia kargu hanesan Ministro Interior ho Ministro Defesa. Sira nain rua mos ikus mai tun duni husi kargu nee.

Tuir mai, Sr. Xanana foka fali Dr. Alkatiri atu husik tiha nia kargu nudar Primeiro-Ministro. Dr. Alkatiri mos ikus mai husik duni kargu nee tanba Sr. Xanana dehan katak se Primeiru-Ministru la tún, nia rasik mak atu husik nia kargu nudar Presidente da República. Kofuzaun teb-tebes, tanba iha tempu nebá sira divia hamutuk hodi rezolve krize ida nee, hatún fali malu iha ema barak nia oin. Nee mak demokrasia? Tansa mak hahu kedas krize nee seidauk nakfera, chefe estadu la buka malu kedas ho chefe governu hodi hare medidas diak ruma atu foti hodi rezolve hamutuk povu nia terus no susar.

Haré ba ema ataka maka’as los governu nebe Fretilin lidera, tansa mak chefe estadu husik situasaun nee la’o to’o pior kedas mak foin nia foti medidas hodi uza kargu hanesan prezidenti no komandante supremu? Nee katak ita hadomi duni povu ida nee ka ita interese liu ba kareira polítika.

Se ita haré didiak, senáriu lubuk ida mak mosu durante tinan hirak nia laran hodi kria konfuzoens no konflitus bar-barak atu hatudu katak governu nee laiha kbít atu kria estabilidade. Buat hirak nee hotu, se ema intelektuais imparsial sira mak haré karik, bele dehan katak la’os Fretilin mak lahadomi povu ida nee. Maibe tanba nai-ulun balu nebe iha ambisaun atu ukun, fo suporta maka’as teb-tebes ba partidus opozisoens sira atu halo krize aumenta ba bebeik hodi dún katak Fretilin mak lahatene governa rai ida nee no halo povu terus bebeik hanesan nee.

Bele klaru uitoan wainhira ita haré altura Dr. Alkatiri husik tiha kargu Primeiro-Ministro (PM), Dr. Ramos-Horta deklara kedas katak nia prontu atu troka no asumi fali pozisaun hanesan PM foun. Iha tempu nia simu tomada de posse (pelantikan) ba kargu foun nee, buat barak teb-tebes mak nia prometa atu halo, liliu nia dehan atu halo fila-fali uma-foun no had’ia hikas refujiadus sira nia uma nebe rahun no estraga. Ajenda tuir mai mak Dr. Ramos-Horta promete mos atu rezolve lalais kazu petisionárius no Major Alfredo nian. Maibe to’o oras nee buat hirak nebe nia promete nee nunka mais atu realiza.

Tan nee mak intelektuais balun dehan katak iha kontekstu Timor-Leste agora nee, liafuan kapasidade no matenek nee signifika katak ema nebe iha kbít duni atu rezolve krize hodi bele hasai lalais povu husi terus no susar.

Lós duni. Ema barak dehan katak atu ukun nasaun nee tenki ema matenek no konyesidu internasional hanesan Dr. Ramos-Horta nebe hetan mos prémio Nobel da Paz iha 1996. Tan nee mak iha primeira volta Eleisaun Prezidensial nee, ema barak teb-tebes mak vota ba Dr. Horta hodi hetan sigundu lugar.

Triste tebes wainhira iha semana hirak nee nia laran mosu kaseti CD Major Alfredo nian nebe foka-sai lala’ok ukun-na’in sira, liliu Dr. Ramos-Horta. Iha kaseti nee Major Alfredo dehan katak uluk seidauk sai Primeiro-Ministro, Dr. Horta halo kontaktu bebeik ho Major Alfredo. Maibe, to’o hetan tiha kareira nudar chefe governu, Dr. Horta la liga tan ona nia, hodi dehan tan katak “Major Alfredo nee la importante ba nia”. Iha kaseti CD nee mos dehan tan katak Dr. Horta ho Presidente mak haruka Forsa Australianus sira ba tiru nia iha Same no sei hala’o nafatin operasaun ba nia.

Haré tiha kaseti CD nee, ema barak mak arepende teb-tebes tanba antis nee sira iha konfiansa boot ba Dr. Horta hodi vota deit ba nia. Dalaruma ho kaseti CD nee mak komisáriu polítiku Partido Democrático (PD) distritu Dili nian, Julião Mausiri dehan katak ba segunda volta Eleisau Prezidensial iha 8 Maio nee, posibilidade boot ida ba sira nia votante besik rihun neen nulu resin, dala ruma votu nulu ou branku mak barak, tanba kandidatu rua nee la cocok ba sira (STL, 16/04, p.7).

Tan nee, iha tempu preparasaun ba segunda volta Eleisaun Prezidensial 8 Maiu 2007 nebe Dr. Ramos-Horta sei konkore ho Sr. Lú-Olo, ema parese sei refleta hodi vota duni tuir sira ida-idak nia konsiênsia bazeia ba realidade hanesan esplika iha leten nee. Nee razoável tanba ema barak mak kompriende no fiar katak ema ida-rua iha Fretilin nia laran mak halo lalós karik, rai-lulik Timor-Leste nee duni mak sei tetu no ta’es sira ida-idak nia hahalok; tanba partidu históriku nee abut-metin ona iha rai ida nee no metin mos iha Timor-oan tomak nia fuan durante tempu naruk nia laran.

Ho hanoin hanesan nee, bele mosu konkluzaun tentativas balu kona ba oinsa no sé los mak bele rezolve krize nee. Ida, ita hare ba realidade katak Fretilin mak agora ukun no lidera governu. Nee duni, bele possível wainhira Fretilin rasik mak fásil liu atu hakotu lalais krize nee. Rua, ita bele haré mos katak se Sr. Lú-Olo mak sai Presidente da República, krize nee bele rezolve lais liu, tanba chefe estadu foun nee ema barak konfia katak nia sei bele duni hakuak fila-fali povu tomak liu husi ninia kolaborasaun no unidade nebe metin entre komponentis seguransa nian ho governu tomak.

Nee duni, bazeia ba realidade nebe esplika tiha ona iha leten nee, entre kandidatus rua nee (Sr. Lú-Olo ho Dr. Ramos-Horta), ita bele konklui katak se Sr. Lú-Olo mak sai duni Presidente da República karik, nia mak sei sai duni mata-dalan hodi hakotu lalais krize ida nee. Ita labele sukat ema nia kapasidade atu rezolve krize liu husi nível akadémiku deit, maibe tenki haré oinsa nia bele rezolve povu nia susar no terus iha kontekstu Timor-Leste nian agora dadaun nee.

Tanba Dr. Ramos-Horta nebe ho nível akadémiku mestradu, konyesidu internasional, no premiadu Nobel da Paz, la konsege ona rezolve krize nee durante tempu lubuk ida nia asumi kargu Primeiru-Ministru to’o tan oras nee, nee duni razoável tebes katak solusaun alternativa bele monu ba Sr. Lú-Olo atu bele sai Presidente da República hodi hakotu lalais povu nia susar no terus.■